Het overkomt ons allemaal. We nemen soms een intuïtieve beslissing die voltrekt anders is dan toen we er over nadachten. Nadenken heeft dus niet geholpen. Hoe zou dat komen ? Een typisch voorbeeld om eens voor te leggen aan Bert Bokhoven, de onbekende filosoof. Bert, een briljant denker. Een uitmuntend filosoof, ook al had hij dat zelf niet in de gaten. Bert Bokhoven die nadacht over de zin van het leven. Bert die nadacht over de kleien en de grote zaken in het leven.
Na mijn vraag geordend te hebben kwam Bert vanuit zijn welhaast encyclopedische kennis met de opmerking dat Ap Dijksterhuis over dit onderwerp een boek heeft geschreven met de titel "Het slimme onderbewuste". Bert kon zich heel goed vinden in Ap's benadering en kwam onmiddellijk tot de kern van de zaak met de opmerking dat het bewustzijn als het ware op een voetstuk was gezet , het werd gezien als de kroon op de evolutie. We denken dat het ons onderscheidt van andere dieren: dat het ons verstandig en rationeel maakt, dat het de baas is in ons brein en dat het ons gedrag stuurt. Ons onbewuste daarentegen zien we als ondergeschikt. Het is niet meer dan een hulpje van het bewustzijn. Freud zag het al als een vergaarbak van ellendige herinneringen en dierlijke driften die door het bewustzijn beteugeld moeten worden. Volgens Freud van het onbewuste een bron van dierlijke driften, die in bedwang moest worden gehouden door het bewustzijn. En daar gaat collega Freud wat mij betreft in de fout, merkt Bert bescheiden op. Het is tijd dat het onbewuste definitief uit het verdomhoekje komt. Dat onbewuste stuurt ons gedrag en regelt ons leven. Ons bewustzijn wordt alleen maar op de hoogte gehouden van wat er zoal gaande is; echte invloed heeft het niet. Juist het onbewuste dat vrijwel alles doet dat psychologisch van belang is. Ons bewustzijn krijgt alleen maar de memo achteraf, merkt Bert min of mee nijdig op.
Ik heb Bert nog nooit zo obstinaat meegemaakt. In zijn gebruikelijke ragfijne benadering van complexe problematieken ken ik Bert niet anders dan zorgvuldig en genuanceerd in zijn oordeelsvorming. Maar ik heb begrip voor dat Bert geen enkele consideratie heeft met intellectuele knoeiers. Kennelijk is dit in Bert’s ogen het geval bij Freud en Descartes. Interessant om mee te mogen maken !
Bert houdt niet op, want niet alleen Freud blijkt roept Bert’s intellectuele verontwaardiging op te roepen. Ook Descartes moet Bert’s wrevel 
ontgelden waar Bert hem verantwoordelijk ziet voor de eeuwenlange onderschatting van het onbewuste. Volgens collega-filosoof Descartes bestond het onbewuste überhaupt niet. Descartes was van mening dat alle mentale activiteit bewust is en waren en er geen mentale processen zijn waarvan we ons niet bewust zijn. In Bert’s filosofie van “denken met gevoel” is dat klinkklare onzin. Nimmer heb ik Bert zo uitgesproken gezien in de veroordeling van college denkers. Allemaal de schuld van Descartes, merkt Bert ongebruikelijk emotioneel op. Met ongenuanceerde stelligheid is Bert van mening dat de strijd aangegaan moet worden met de ideeën van Descartes en dat het onbewuste gerehabiliteerd moet worden. Immers het bewustzijn speelt slechts een kleine rol bij wat wij doen. Het belang van bewuste processen wordt overschat, omdat we ons alleen bewust zijn van deze bewuste processen. Het is zoals bij een ijsberg. We zijn ons slechts bewust van het kleine topje van de ijsberg dat boven het wateroppervlak uitsteekt.
Het onbewuste beslist beter, stelt Bert. Men gaat er vaak vanuit dat men tot een betere beslissing komt als men er langer bewust over nadenkt. Bij complexere beslissingen is het beter om de hulp van het onbewuste in te schakelen. Nadat alle relevante informatie is verzameld, laat je het onbewuste het werk doen en slaap je er als het ware een nachtje over. Vervolgens neem je een besluit. Een nachtje slapen doet wonderen. In die tijd kan je onbewuste namelijk veel meer plus- en minpunten afwegen dan het bewustzijn kan, omdat de capaciteit van het onbewuste duizenden malen groter is. De volgende ochtend weet je dan gewoon wat je moet doen.
Belangrijke ontdekkingen door wetenschappers ontstaan vaak spontaan (eureka- ervaring); kunstenaars maken vaak ook gebruik van het onbewuste (inspiratie). Inspiratie heb je of je hebt het niet. Dat is althans hoe het bewustzijn ertegen aan kijkt. De werkelijkheid is minder mysterieus. Een eureka- ervaring of vlaag van creativiteit is simpelweg de uitkomst van een hoop onbewuste arbeid. Mist de inspiratie, dan was het onbewuste gewoon iets anders aan het doen.
Aan Jung hebben we het prachtige begrip ‘collectief onbewuste‘ te danken. Als mens zijn we erfgenaam van een innerlijk, kostbaar, mysterieus terrein dat veel ouder en omvattender is dan ons persoonlijke, rationele weten. Ieder heeft hieraan deel door geboorte in onze soort: niets menselijks is ons vreemd. Familiesystemen kennen een collectief onbewuste: de “familieziel” Ook hier is sprake van een schatkamer aan ervaringen, kracht, levenswijsheid en liefde van vele generaties én er is een gebied waar het té pijnlijke, té moeilijke verdrongen is. In haar natuurlijke drang naar heelheid en evenwicht zal de familieziel het verdrongene herhalen tot het geïntegreerd is. Zo worden mensen in latere generaties veelal onbewust ‘in dienst genomen’ om een lot te dragen, een taak te volbrengen namens voorouders die dat niet konden. De methode van familieopstellingen geeft op elegante wijze toegang tot het collectief onbewuste van het familiesysteem. Zo kan de vaak dramatische invloed van een of meerdere verstrikkingen in iemands leven verhelderd, aanvaard en geïntegreerd worden. Daarmee herstelt ook het oudere trauma en het geheel komt beter in balans.
Dank Bert voor dit Grote Inzicht. Het maakt mij duidelijk dat ook ik soms intuïtieve beslissingen neem waar mij ratio niets van snapt. Maar eerlijk gezegd weet ik niet of dat nu echt altijd de juiste beslissingen waren. Misschien moet ik er toch nog eens een nachtje – of wel meer - over slapen om voor mijzelf te bepalen of die beslissingen wel zo juist waren.
Peter Tersteeg